(nazad)
 |
ERMƏNISTANIN
AZƏRBAYCANA QARSHI TƏCAVUZKARLIGI Otən əsrin sonunda
tarixi proseslərin gedishi nəticəsində yenidən mustəqillik əldə etmish
Azərbaycan Respublikasi dunya birliyi olkələri sirasina qoshulmushdur.
Dunya dovlətlərinin movcud oldugu bu muhitdə tarixən hər kəsin oz maraqlari,
qarshiliqli munasibətlərinin tənzimlənməsinin ozunəməxsus qayda-qanunulari
və istiqamətləri formalashir. Beynəlxalq, dovlətlərarasi munasibətlərin
istiqamətləri də məhs bu muhitdə muəyyənləshir, bəshəriyyət bu variantlar
əsasinda idarə olunur.
Bu baximdan suveren, mustəqil Azərbaycan Respublikasinin xarici və daxili siyasətdə tutacagi xətt, oz mustəqilliyi, ərazi butovluyu və vətəndashlarinin təhlukəsizliyinə verəcəyi təminatdan onun beynəlxalq munasibətlər sistemində tutmaga chalishdigi movqe birbasha asilliq təshkil edir. Lakin təəssuflə qeyd etməliyik ki, nechə yuzillər boyunca, daimi problem kimi Azərbaycani izləyən qonshu Ermənistanin əsassiz ərazi iddialari mustəqillik əldə etdikdən sonra da dovlətimizin irəlliyə inkishafi yolunda muhum maneə olaraq qalir. Nəticədə, dovlətimizin ərazi butovluyu pozulub, 20 faizdən artiq ərazimizdə dovlət suverenliyi itirilib, yuz minlərlə vətəndashimiz oz dogma yolundan didərgin dushub. Bu baximdan gunumuz uchun mustəqil Azərbaycanin bir nomrəli problemi və vəzifəsi bu munaqishəni beynəlxalq huquq normalarina, BMT, ATƏT nizamnamələrinə, Helsenki Yekun akti və Azərbaycan Konstitutsiyasina və ən əsasi insanliq mənafeyinə uygun həll edilməsidir. Bunun uchun əsas aparacagimiz ishlərdən biri bu problemin-Ermənistanin Azərbaycana qarshi irəli surduyu əsassiz ərazi iddiyasinin tarixi koklərini arashdirib duzgun nəticəyə gəlinməsidir. Tarixi mənbələrə əsasən soyləmək olar ki, eramizin əvvəllərində muasir Qarabag ərazisi Albaniyanin tərkibində olmush, əhalisinin əsas hissəsini isə Alban tayfalari təshkil etmishdir. Ərəb istilasi ilə əlaqədar olaraq Albaniyanin xristian əhalisinin əksəriyyəti islam dinini qəbul etməklə musəlmanlashmish, Albaniyanin vilayətlərindən biri olan Dagliq Qarabagin alban əhalisinin bir hissəsi, xususilə ucqar dagliq ərazilərdə məskunlashmish hissə xristian dinlərini saxlamish və nəticə etibari ilə tədricən erməni kilsəsinin təsiri altinda qriqoryanlashmish, erməni dinini qəbul etmish və erməniləshmishdir.¬ Bu umum qəbul edilmish fikirdir və bir chox mənbələrdə oz təsdiqini tapir. Həttda Dagliq Qarabag erməniləri belə Alban mənshəli olduqlarini tarixi yaddashlarinda uzun muddət yashatmish və bir chox hallarda ifadə etmishlər. Belə ki, onlar Dagliq Qarabagdan rus chari I Pyotra yazmishdilar: “Biz avqanlariq, milliyətcə utilərik”. Dagliq Qarabagin erməni əsilli hissəsinin boyuk əksəriyyəti isə, sonradan bu ərazilərə gəlmə, daha dogrusu kochurulmədir. Erməniləri musəlman olkələrinə kochurmək I Pyotrun və ondan sonra gələn digər rus charlarinin da strateji xətti idi. Bir chox rus charlari ermənilərə xususi movqe numayish etdirmish, hətta onlarin digər yerlərdən kochurulərək bir ərazidə kompakt yerləshdirilməsinə chalishmishdilar. I Pyotr Dagliq Qarabag ermənilərinə hətta Dərbənd rayonunda yer ayirmaq haqqinda rəsmi fərman da vermishdir. Lakin ermini məlikləri bu imkanlarda istifadə etmədilər. 1725-ci il iyulun 25-də onlar Peterburqa məktub gondrərək, “Xəzər dənizi sahilinə yashamaga kochmək haqqinda” fərmani aldiqlarini təsdiq etdilər. Bununla yanashi Dagliq Qarabagdan kochməkdən imtina olundu. Buna onlar belə bəhanə gətirmishdilər: “indi yashadiqlari yerlər-Gəncə, Qarabag və b. mohkəm və boyuk əyalətlərdir. Əgər onlar oz mohkəm yerlərindən chixsalar ətrfdaki dushmən turklər və digər xalqlar onlari tamamilə məhv edə bilərlər”. Maraqlidir, elədirsə onda erməni mlikərini I Pyotra oz ərazilərindən, xususilə Qarabagdan kochmələrinə komək etməsi ilə bagli muraciət etmələrinə səbəb nə idi? Erməni məlikləri kochmək məsələsini qaldirmaqla əslində kochmək niyyətində olmamishdilar. Onlarin əsas məqsədi Rusiyanin diqqətini ozlərinə cəlb etmək, Rusiyani Qafqzin, xususilə Azərbaycanin ishgalini surətləndirməyə təhrik etmək və beləliklə regionda siyasi və iqtisadi imtiyazlar qazanmaq idi. Bu məqsədlərinin həmin dovurlərdə reallasha bilməyəcəyini gorən ermənilər istənilən vasitədən yararlanaraq Qarabag xanliginin zəifləməsinə və bununla da muəyyən imkanlar əldə etməyə chalishirdilar. Belə ki, sonralar Quba hakimi Fətəli xan Qarabaga hucum edərkən erməni məliklərindən ikisi (Hatəm və Usub) Qarabag xanligina xain chixmish və Pənah Əli xana qarshi Fətəli xanla birlikdə vurushmushdular. Fətəli xanin ugursuzlugundan və edam edilməsindən sonra erməni məlikləri dərhal bashqa istiqamət goturdulər. Yəni yenidən Rusiyaya ust tutdular. Rusiya SHimali Qafqazda mohkəmləndikcə, məliklər Qarabag xanligi əleyhinə gizli ishlərini gucləndirdilər. Bu dəfə onlar Rusiya chari II Yekatrinaya uz tutdular və onu oz tərəflərinə chəkməyə nail oldular. V.L.Velichkonun yazdigi kimi, “II Yekatrina ermənilərə lutfkarliqda ifrat həddə chatmishdi”. 1870-ci il yanvarin 10-da ermənilər A.Suvarova xususi məktubla bildirdilər ki, Ermənistan artiq bir nechə əsrdir oz hokmdarini və idarəchiliyini itirmishdir və oz millətindən hansisa bir bashchi olarsa, Ermənistan chox asanliqla yenidən bərpa oluna bilər. Bu ishləri həyata kechirməkdə məqsəd olduqca sadə və aydin idi:Rusiyani Zaqafqaziyaya hucuma təhrik etmək, Rusiyanin əli ilə SHamaxi, Gəncə, Qarabag və Irəvani tutmaq və xəyallardaki Ermənistan dovlətini yaratmaq. 1790-ci ilin yanvarinda ermənilər hərbi komək uchun birbasha II Yekatrinaya muraciət etdilər. Muraciətdə deyilirdi: “barbarlari devirmək uchun az miqdarda olsa da qoshunla komək edilsin. Çunki rus qoshunlari nə qədər az olsalarda, zəhimli adlari ilə yerli quvvələrə ustun gələr, nəticidi Qarabag xanliginin hokumdarligina son qoyulmush olar”. 1801-ci ildə Rusiya SHərqi Gurgustani nəhayət ki, ozunə birləshdirə bildi. Bunun ardinca Quba, Lənkəran xanliqlari(1802), Baki xanligi (1803) Rusiya tərkibinə daxil olduqlarini təsdiq etməyə məcbur oldular. Novbə Gəncə, Qarabag və Irəvan xanliqlarina chatdi. Rusiyanin Qafqazda mohkəmlənmək siyasəti və bu istiqamətdə atdigi addimlar tədricən parchalanmish xanliqlarin Rusiyanin tabechiliyini qəbul etmələri ilə nəticələnirdi. Belə bir shəraitdə, 1805-ci ildə Ibarhim xan Sisianovla Qarabag xanliginin Rusiya hakimiyyəti altina kechməsi haqqinda muqavilə imzalamaga məcbur oldu. Muqaviləyə əsasən Ibrahim xanin butun ailəsi, nəsli, əyaləti və təbələri Rusiya Imperiyasinin tabechiliyinə kechir, Rusiya isə əvəzində Qarabag əyalətinin butovluyunun saxlanilmasina imperator zəmanəti verirdi. Tarixi faktlari saxtalashdirmaga chalishan bir chox erməni muəllifləri nədənsə yuxarida sadalanan faktlari nəzərə almamaga chalishirlar. Indiyə qədər onlarin bir choxlarinin əsərlərində Qarabag əhalisinin muxtəlif və həqiqətə uygun olmayan yalanlar oz əksini tapmishdir. Belə ki, Z.Balayan yazir ki, guya XIX əsrin əvvəllərində ermənilər Qarabag əhalisinin 98 faizini təshkil etdiyi məlum olmushdur. Əslində isə, bu deyilənlər həqiqətə tam ziddir və hech bir tarixi faktlara soykənmir. Qarabag əhalisinin etnik haqqinda ilk qismən etibarli mənbə kimi 1923-cu ildə tərtib olunmush “Qarabag əyalətinin təsviri” kitabi qəbul edilə bilər.Bu kitabda XIX əsrin əvvəllərində Qarabagda yashayan əhalinin sayi, milli tərkibi haqqinda muəyyən qədər olsa da həqiqətə uygun məlumatlar oz əksini tapmishdir. Həmin materiallar əsasinda hesblanib ki, 1823-cu ildə Qarabag əyalətində 20095 ailə məskunlashmishdir ki, onlarinda 78,3 faizi azərbaycanli, 21,7 faizi isə ermini etnik tirkibli ailələrdir. Qeyd etmək lazimdir ki, 1805-1823-cu illər ərzində Qafqaz əhalisinin xristianlashdirilmasi siyasəti nəticəsində Azərbaycanin bir chox vilayətlərinə, xususilə də Qarabag xanligi ərazisinə Iran və Turkiyədən kutləvi surətdə erməni ailələri kochurulurdu. Ona gorə də yuxarida qeyd olunan əhalinin 21,7 faiz hissəsinin erməni əsilli olmasi shubhəli olmaqla yanashi, həm də onlarin nə qədərinin 1805-1823-cu illər ərzində Qarabaga kochurulmush gəlmə ermənilər oldugu hələki dəqiqləshdirilməyib. 1828-ci ildən etibarən Iran ərazisində yashayan erməni ailələrinin Qarabagda və Azərbaycanin digər vilayətlərinə kochurulməsi daha kutləvi və mutəshəkkil xarakter aldi. Bu artiq charizmin Qafqaza istiqamətlənmish Respublikaəsmi dovlət siyasəti idi. 1828-ci ildə general Paskevichingostərishinə əsasən Qarabagda bir sira musəlman kəndləri boshaldilmali, əhali digər ərazilərə kochurulməli, bu kəndlərdə isə Irandan kochurulmush ermənilər məskunlashdirilmali idi. Onun fikirincə, ermənilərin hech də hamisi burada yashamaga razi olmayacaqdilar, ona gorədə mumkun qədər daha chox erməni bu ərazilərə, xususilə də Qarabaga kochurulməlidir ki, burada yashamaga razi olmayanlarala yanashi qalanlarinda sayi chox olsun. Paskevich hesab edirdi ki, musəlmanlarin məskunlashdigi ərazilərdə nə qədər chox xristian, xususilə də erməni yerləshdirilsə Rusiya bu regionda oz mənafeyinə uygun siyasəti daha sərbəst shəkildə həyata kechirə biləcəkdir. Hələ 1911-ci ildə N.I.SHavrov yazirdi ki, 1828-1830-cu illər ərzində rus charizminin siyasəti nəticəsində Zaqafqaziyaya 40 min Iran və 84600 Turkiyə ermənisi kochurulmushdu ki, char məmurlarinin tapshirigi əsasinda onlarinda choxu Yelizavetpol quberniyasinin dagliq hissəsində (Dagliq Qarabag) məskunlashdirilmishdir. SHavrovun iddiasina gorə, XX əsrin əvvəllərində butovlukdə Zaqafqaziyada yashayan bir milyondan artigi qisa muddətdə Iran və Turkiyidən bu əraziyə kochurulmush ermənilərdir. Maraqlidir ki, Rusiya Qafqazda əhalinin xristianlashmasi, xususilə də erməniləshməsi siyasətini yeritsə də, Qarabag vilayəti hech bir vaxt erməni ərazisi kimi nə təqdim olunmush, nə də qəbul edilmishdi. 1840-ci ildə Rusiya Qafqazda ilk vilayət təshkil etdi. Bu ilayətlərdən biri mərkəz Tiflis shəhəri olmaqla Gurcustan-Imeretiya quberniyasi, digəri isə mərkəz SHamaxi shihiri olmaqla Xanliqəzər vilayəti idi.Naxchivan və Irəvan xanliqlarinin ərazisi Gurcustan quberniyasinin tabechiliyinə verilsə də, Qarabag Xanliqəzər vilayətinin tərkibində idi.Sonralar Qarabag SHamaxi, ardinca Baki quberniyasinin, 1867-ci ildən 1919-cu ilə kimi isə Gəncə quberniyasinin tərkibində olmushdur. Butun bunlar bir daha gostərir ki,rus charizmi belə Qarabagi Azərbaycanin tərkib hissəsi hesab etmish və bir vilayət olaraq daim Azərbaycanin quberniyalarinin tərkibində olmushdur. Qafqazda əhalinin etnik tərkibi və etnik qruplar arasinda bash verən munaqishələr haqqinda tədqiqat aparmish bir chox muəlliflər haqli olaraq hesab edirdilər ki, bu problemlərin koku rus imperiyasinin qafqaz siyasəti ilə bagli olsada, əsasi Dashnaqsutyun partiyasinin meydana gəlməsi ilə baglidir.Gurcustan tədqiqatchisi Qaribi yazirdi ki, “Zaqafqaziya dashnaq partiyasi meydana chixana qədər sulh, əmin-amanliq və dinc yanashi yashamagin beshiyi olmushdur...Ermənilər, tatarlar,gurculər əsrlər boyu bir yerdə yashamish, dinc əhali hech bir zaman milli, dini, etnik zəminli hech bir munaqishədə olmamishlar...Dashnaqlar gələcək Boyuk Ermənistan yaratmaq uchun realliga uygun olmayan, həqiqəti ozundə əks etdirməyən iddialarla chixish etdilər, bunulada Zaqafqaziya milli ədavət və nifrət hisslərinin beshiyinə chevrildi”. 1905-ci ilin fevralinda erməni dashnaqlari Bakida milli munaqishə torətdilər ki, bu da butun Qafqaza, o cumlədən Qarabaga da yayildi.1918-ci Azərbaycan, Gurcustan, və Ermənistan ozlərinin dovlət mustəqilliyini elan etsələrdə, ilk mərhələdə Ermənistan hokuməti Dagliq Qarabaga munasibətdə achiq-ashkar iddia ilə chixish etmir, muəyyən diplomatik addimlarla kifayətlənirdi. Məsələn, 1918-ci ilin avqust ayinda Ermənistanin Tiflisdəki diplomatik numayindəsi Azərbaycanin oradaki numayəndəsindən SHushaya Ermənistanin “xususi numayəndə heyəti” gondərməsinə raziliq verməyi xahish etmishdi. Bu fakt gostərir ki, mustəqilliyin ilk dovrlərində Ermənistan Qarabagla bagli iddialarini achiq-ashkar numayish etdirmirdi. Ermənistan hokuməti Azərbaycan hokumətindən SHushaya “xususi numayindi heyəti” gondərməyə icazə istəməklə, faktiki olaraq Dagliq Qarabagin Azərbaycana mənsubiyyətini etiraf edirdi. Butun bunlarla yanashi Ermənistanin Azərbaycana qarshi ərazi iddialari səngimir, əksinə daha kəskin xarakter alirdi. Məhs Ermənistanin Azərbaycana qarshi surduyu ərazi iddialari o qədər əsassiz və həqiqətə uygun olmamagi o qədər achiq-aydin idi ki, bunu SSRI məkaninda əksər muəlliflər, o cumlədən bəzi erməni muəllifləri də etiraf edirdilər. Məsələn, rus tarixchisi V.Qurko – Kryajin 1926-ci ildə nəshr olunmush “Boyuk Sovet Ensiklopediyasi”nda yazirdi:“Dashnaqlar...Gurcustanin tərkibinə daxil olan Əhəlkələk və Borchali ərazilərinə, Azərbaycanin tərkibinə daxil olan Qarabag və Naxchivan vilayətlərinə yiyələnmək iddialarini aydin shəkildə bildirir və bu istiqamətdə fəaliyyət gostərirdilər”. 1921-ci ilin iyulunda Qafqaz burosu Qarabag problemi ilə bagli muzakirələr kechirir və muzakirələr nəticəsində problemlə bagli qərar qəbul edilir. Qərarda qeyd olunur ki, “yuxari və ashagi Qarabagin iqtisadi əlaqələrini, yuxari Qarabagin Azərbaycanla movcud olmush daimi əlaqələrini və musəlmanlarla ermənilər arasinda milli sulhun vacibliyini nəzərə alaraq, Dagliq Qarabag Azərbaycan SSR hududlarinda saxlanilsin, Dagliq Qarabaga SHusha shəhəri inzibati mərkəz olmaqla genish muxtariyyət verilsin”. 1921-ci il iyulun 5-də qəbul edilmish bu qərarla Ermənistan hokumətinin Dagliq Qarabagi Azərbaycan tərkibindən chixarib Ermənistana birləshdirmək cəhdi rədd edilmish, Dagliq Qarabagin Azərbaycan ərazisi olmasi bir daha təsdiqlənmish, Qarabagi Azərbaycan tərkibində saxlamaq və Dagliq Qarabaga Azərbaycan tərkibində muxtariyyət vermək məsələsi həll edilmishdi. Bu qərarin qəbul edilməsi ilə Dagliq Qarabag məsələsi deyilən problem muvəqqəti olsa da, aradan goturulmush, məsələ ətrafinda səs-kuy yatmishdi. Bu vəziyyət 1945-ci ilin axirlarina qədər davam etdi. Həmin ilin Noyabr ayinda Ermənistan rəhbərliyi Dagliq Qarabag məsələsini yenidən qaldirdi. Belə ki, 1945-ci ilin noyabrinda Ermənistan rəhbərliyi məktubla Stalinə muraciət etdi. Lakin SSRI Mərkəzi Komitəsi Ermənistanin məktubunu baxilmaq uchun Azərbaycan MK-nin birinci katibi Mir Cəfər Bagirova gondərir. Bagirovun gostərishi ilə Azərbaycanin 1918-ci il xəritəsi hazirlanir və Bagirovun muvafiq məktubu ilə Stalinə gondərilir. Bu məktubda Bagirov Dagliq Qarabagin SHusha rayonu istisna olmaqla, Ermənistana verilməsinə etiraz etmir. Lakin bunun əvəzində azərbaycanlilarin qədimdən məskunlashdigi və kompakt yashadiqlari bir nechə Ermənistan rayonunun Azərbaycana birləshdirilməsini tələb edir.Bagirovun məktubunu muzakirə edən SSRI rəhbərliyi Ermənistanin iddiasini qəbul etmir.Nəticədə Ermənistan rəhbərliyinin Dagliq Qarabagin Ermənistan tərkibinə daxil etmək haqqinda təklifi qəti rədd edilmish olur. 1985-ci ilin dekabrinda ABSH-daki dashtaq partiyasi və Erməni milli komitisi Boyuk Ermənistan yaratmaq və Qarabagla Naxchivani, habelə Gurcustanin Axalkalaki bolgəsini Ermənistana birləshdirməyi strateji məqsəd elan etdilər. O vaxtdan Dagliq Qarabag məsələsi ilə bagli Ermənistanin iddialari daha ashkar xarakter almishdir. Ermənistan beynəlxalq huquq normalarini və BMT nizamnaməsini kobudcasina pozaraq yuxari Qarabag ustundə respublikamiza qarshi elan olunmamish muharibeyə bashladi, sərhədlərimizdə, hətta vətənimizin daxili ərazilərində gunahsiz qocalarin, qadinlarin və məsum korpələrin qani tokuldu. “Boyuk Ermənistan” yaratmaq məqsədini qarshiya qoyan təcavuzkar Erevan Azərbaycanin xeyli hissəsini ishgal etdi. 330 min nəfərdən chox əhalisi olan Naxchivani blokadaya aldi. Ermənistan parlamenti isə daha da irəli gedərək 1989-cu il dekabr ayinin 1-də Dagliq Qarabagin Azərbaycan tərkibindən chixarilaraq Ermənistana birləshdirilməsi barədə qərar qəbul etdi.1990-ci ildə isə Dagliq Qarabagdan Ermənistan parlamentinə 12 nəfər deputat sechildi. Yuxarida sadalananlari qeyd etməkdə məqsədimiz Ermənistanin təcavuzkarliginin gedishini achmaqla yanashi, onun beynəlxalq tərəflərini shərh etməkdi. Azərbaycana qarshi təcauzkarligini pərdələmək uchun Ermənistan munaqishənin kokləri barədə yanlish təsvvur yaratmaga chalishirdi. Munaqishənin kokləri isə əslində əsasən ashgidakilardan ibarətdir və onlarin deyilməsi vacibdir: Birincisi, Dagliq Qarabag munaqishəsinin kokləri dini, mili və etnik amillərdən deyildi, onu Azərbaycan cəmiyyətinin inkishaf torətməmishdi. Bu munaqishənin əsas səbəbi Ermənistanin Azərbaycana qarshi əsassiz ərazi iddialari idi. Azərbaycana qarshi Ermənistanin ərazi iddialari isə 80-ci ilin ortalarindan bashlanmirdi.Çar Rusiyasinin Azərbaycanin ishgal etdiyi dovrdə, butun sovet hakimiyyəti illərində, əvvəlcə 20-ci illərdə, sonra 1950-80-ci illərdə Azərbaycanin ərazisi kechmish mərkəzi orqanlar tərəfindən dushunulmush shakildə hissə-hissə parchalandi və zəngin təbii sərvətləri ilə birlikdə Ermənistana verildi. Nəticədə, 1918-20-ci illərdə 114 min km2 ərazisi olan Azərbaycanin torpaqlari ədalətsizcəsinə parchalanib, paylanaraq 86,6 min km2-ə endirildi; Ikincisi, antiturk, eləcə də, antiazərbaycan siyasəti Ermənistanin xarici siyasitinin rəsmi bash xəttinə və dovlət idiologiyasina chevrildi. Sovet hakimiyyəti illərində Ermənistanda yashayan azərbaycanlilarin məskunlashdigi shəhər, qəsəbə və kəndlərin tarixi adlari dəyishdirildi, mechidlər, qəbirstanliqlar yerlə-teksan edildi və xəritədən silindi. Əsrin əvvəllərində əhalisinin yaridan choxu azərbaycanlilar olan Ermənistanda bir nəfər də olsun azərbaycani qalmadi. Bir hissəsi 1918-1920-ci illərdə, ikinci hissəsi 1948-1952-ci illərdə qovulan azərbaycanlilarin sonuncu 205 min nəfəri 1988-ci ildə bir nechə gun ərzində Ermənistandan vəhshicəsin qovuldu. Nəticədə Ermənistan vətəndashlarinin 99 faizi ermənilərdən ibarət olan vahid millətli respublikaya chevrildi. Buna gorədə Ermənistanin hərəkətlərinə regional hadisə kimi baxila bilməz. Belə hərəkətlər butun dunya birliyini dushundurməlidir; Uchuncusu, Ermənistanin oz təcazuzkarligini “erməni xalqinin oz muqəddəratini təyin etməsi huququ” kmi qələmə verməklə ort-basdir etməsinin hech bir əsasi yoxdur. Çunki erməni xalqi artiq muqəddaratini təyin edərək və hətta qonshu xalqlarin torpaqlarini zorla tutaraq Ermənistan adli dovlət yaradib. Beynəlxalq birliyin qəbul etdiyi sənədlər də Ermənistanin əsassiz iddialarinin əleyhinədir. ATƏT sənədlərində gostərilir ki, oz muqəddəratini təyin etmək məqsəd deyil, vasitə olmalidir, xalqlarin kollektiv, dinc və demokratik yolla inkishafina xidmət eməlidir. Bu qarshiya qoyulmush məqsədlə, xususən ayrilma ilə eyniləshdirilə bilməz. Oz muqəddəratini təyin etmək ayrilmaq demək deyildir. Oz muqəddəratini təyin etmək mutləq huququ olmayib, bashqa xalqlarinda huquqlarinin tarazlashdirilmasini nəzərdə tutmalidir. Nəticədə oz muqəddəratini təyin etmək bashqa xalqlarin huquqlarinin pozulmasina gətirib chixarmamalidir. Zorakiliq millətlərin oz muqəddəratini təyin etməsində yol verilməzdir. Xarici dovlətlər bu məsələdə bitərəf olmalidirlar. Oz muqəddəratini təyin etmək istənilən dovlətin ərazi butovluyunun pozulmasina və seperatchiliga gətirməməlidir; Dorduncu, Ermənistanin Qarabagin dagliq hissəsindəki ermənilərin huquqlarinin pozulmasi baridə bohtanlarinin da əsasi yoxdur. Çunki Azərbaycan xalqi daimi erməni xalqina boyuk xeyirxahliq gostərərək ona ən yaxshi shərait yaratdi, sonuncu tikə chorəyini onlarla boldu, onlaral siginacaq verdi. Onlar uchun erməni dilində radio, televiziya verilishləri, ali və orta məktəmlər, mədəni-maarif muəssisələri achdi, qəzet və jurnallar, teatrlar yaratdi. Ən nəhayət, respublikada ən muxtəlif vəzifələrdə erməni xalqinin numayindələri ishləyirdilər və onlar Azərbaycanin tam bərabər huquqlu vətəndashlari idilər; Beshinci, Dagliq Qarabagin sosial-iqtisadi inkishafinin geriliyi barədə mulahizələr də əsassizdir. Çunki, bu regionun inkishafi nəinki Azərbaycanin vəkechmish SSRI-nin digər respublikalarinin , hətta Ermənistanin ozunun inkishafindan da yuksək idi.Munaqishə yeni bashlayarkən hətta erməni mutəəsisləri də bunu etiraf edirdilər. Gorunduyu kimi, munaqishə hech də ermənilərin iddia etdiyi kimi ,milli, dini , etnik zəminli deyil, Dagliq Qarabag ermənilərinin Ermənistanin və millətchi, shovinist ermənilərin təhriki ilə Azərbaycan dovlətini parchalamaga yonəlmish addimlarin məntiqi nəticəsidir.Eyni zamanda erməni muəlliflərinin qeyd etdiklərinin əksinə munaqishənin tarixi kokləri hech də bir nechə on il, yuz il əvvələ yox, daha qədimlərə gedib chatir. QARABAG BIZIMDIR!!!!!!
ADIU,Sosiologiya və politologiya kafedrasinin muəllimi: Anar Əliyev |
